د . اسامى سال ها در گاه شمارى دوازده حیوانى وانطباق آن با سال هاى دیگر
در گاه شمارى دوازده حیوانى، چنان که از وجه تسمیه آن پیداست، براى نام گذارى سال ها از اسامى دوازده حیوان استفاده مى شود; که ابونصر بدر الدین فراهى سنجرى (سگزى)، آن ها را در کتاب خود به نام نصاب الصبیان به نظم کشیده است. وى که گویا نخستین کسى از دانشمندان عربى دان ایرانى است که لغت عرب را براى سهولت تعلیم آن به کودکان پارسى، به شعر پارسى در آورده است و بنا به نوشته کاتب چلبى (م 1067هـ .) در زمان حمله مغول به ایران و تا سال 640هـ . در ایران مى زیسته است،16 با عنوان «اسامى سال هاى ترکیه»، نام سال ها را در گاه شمارى دوازده حیوانى بدین صورت بیان مى کند:
بحر هَزَج اَخر ب ایا فخر تبار *** این وزن آمد بخوان چو درّ شهوار
مفعولُ مفاعِلُن فعولُن فَعَلُن *** هر صبح چو بلبلان همى کن تکرار
موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار *** زین چار چو بگذرى نهنگ آیدو مار
آن گاه به اسب و گوسفند است حساب *** حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار
فراهى هم چنین در جاى دیگر از اثر یاد شده خود صورت ترکى این اسامى را که در گاه شمارى دوازده حیوانى بدان شکل نمود پیدا مى کنند، آورده است:
سیچقان و اود و پارس و توشقان ولوى پس *** ئیلان و یونت و قوى است نام هاى سال
پیچى و سپس تخاقوى و ایت است بعد از آن *** تنگوز دان تو اى پسر صاحب کمال17
باید گفت که با توجه به کاربرد گاه شمارى دوازده حیوانى در برخى از مقاطع تاریخى در میان ساکنان مناطقى از چین، ترکستان شرقى و نیز ایران، اسامى سال ها در این گاه شمارى تحت تأثیر زبان، فرهنگ و سایر مسائل اجتماعى و اقتصادى ملل مختلف قرار گرفته ونام هاى مخصوص سال ها، و به تبع آن، گاه شمارى ها هم با وجود مشترکات فراوان و نبود تفاوت هاى اساسى بین آن ها در نزد اقوام ساکن در مناطق مختلف جغرافیایى، عناوین متفاوتى همچون چینى، اویغورى، مغولى و خطایى به خود گرفته اند. به کار بردن عنوان روباه به جاى پلنگ، سوسمار یا مارمولک به جاى اژدها، جوجه به جاى مرغ، درنا به جاى سگ، بز یا بزغاله به جاى خوک هم در بین بعضى از قبایل به چشم مى خورد.18
در تقویم هاى نجومى ایرانى، سال هاى شمسى به نام یکى از حیوان هاى دوازده گانه نامیده مى شود. براى تعیین نام هر سالى، باید ابتدا عدد 6 را به عدد سال مفروض اضافه و حاصل جمع را به عدد 12 تقسیم کرد; باقى مانده تقسیم مذکور نماینده نام سال بر اساس ترتیب اسامى سال ها در جدول شماره 1 خواهد بود. به عنوان مثال، اگر بخواهیم سال 1384هـ . را برگاه شمارى دوازده حیوانى منطبق سازیم و بدانیم سالى که در آستانه آن قرار داریم مطابق با کدام سال دوازده حیوانى خواهد بود، ابتدا عدد 6 را بر عدد 1384 اضافه و حاصل جمع آن، یعنى عدد 1390 را بر عدد 12 تقسیم خواهیم کرد و باقیمانده آن یعنى عدد 10 پس از انطباق بر ردیف هاى سمت راست جدول شماره 1، سال مرغ به دست خواهد آمد. هم چنین براى انطباق سال هاى میلادى و هجرى قمرى برسال هاى دوازده حیوانى تقریباً مراحل یاد شده با تغییراتى طى خواهد شد. به گونه اى که در انطباق سال هاى میلادى برگاه شمارى دوازده حیوانى باید توجه داشت که اولا تقسیم اعداد مفروض سال بر عدد 12 بدون اضافه شدن عدد 6 بر عدد مفروض سال میلادى صورت خواهد گرفت و ثانیاً باقى مانده تقسیم سال مفروض میلادى بر 12، مى بایست بر ردیف هاى سمت چپ جدول که با اعداد لاتین مشخص شده است، منطبق گردد. هم چنین در انطباق سال هاى هجرى قمرى بر سال هاى دوازده حیوانى اولا، باید سال مفروض را ابتدا به سال گاه شمارى مسیحى، که آغاز و پایان آن تقریباً مقارن آغاز و پایان سال هاى گاه شمارى دوازده حیوانى چینى ـ اویغورى است، تبدیل کنیم، سپس عدد سه را از سال مسیحى کسر و حاصل آن را به عدد دوازده تقسیم کنیم. باقى مانده این تقسیم پس از انطباق بر ردیف هاى سمت راست جدول نماینده نام سال در دوره دوازده حیوانى خواهد بود. ثانیاً، ماه هاى آغاز و پایان سال هاى قمرى را در انطباق نباید از نظر دور داشت; و به همین دلیل است که در برخى از آثار تاریخى در بیان معادل سال هاى دوازده حیوانى، ماه هاى آغاز و پایان سال هاى هجرى قمرى نیز ذکر شده است. ثالثاً، از آن رو که تقریباً هر سى و سه سال شمسى ـ قمرى و چینى ـ اویغورى برابر با سى و چهار سال قمرى است، یک سال قمرى بدون نام باقى مى ماند و به همین دلیل، در هر دوره سى و سه یا سى و چهار ساله شمسى ـ قمرى و چینى ـ اویغورى یک سال قمرى در نام گذارى حذف مى شود. زیرا سال هاى دوازده حیوانى ایرانى در روز نوروز جلالى آغاز مى شود و در روز قبل از نوروز سال بعد پایان مى یابد و هر سال به ترتیب به نام یکى از حیوانات دوازده گانه نامیده مى شود. و از آن جا که این سال ها را از مبدأ هجرت مى شمارند، براى یکسان سازى سال هاى قمرى و سال هاى شمسى در مواردى که اقتضا مى کند یک سال قمرى را حذف مى کنند.